W przebiegu choroby nowotworowej pojawiają się różne objawy kliniczne, które mogą być powikłaniami zarówno samej choroby jak i skutkami ubocznymi terapii przeciwnowotworowej. Jednym z takich efektów ubocznych jest biegunka. W dzisiejszym wpisie przyjrzymy się bliżej możliwym przyczynom biegunki i sposobami radzenia sobie z tą uciążliwą dolegliwością.
Niniejszy artykuł omawiam również w formie podcastu, który jest dostępny na Spotify oraz YouTube. Możesz go również odtworzyć poniżej.
Biegunka – rodzaje i przyczyny
Za biegunkę uważa się wydalanie stolców z większą częstotliwością (trzy lub więcej dziennie), w większej ilości (> 200 g/dzień) i o zmienionej konsystencji (luźne, półpłynne lub płynne).
Biegunka dzieli się na:
- ostrą – trwającą do 14 dni, która najczęściej spowodowana jest infekcją bakteryjną (np. Escherichia Coli, Salmonella, Shigella, Clostridium difficile), wirusową, pasożytniczą czy grzybiczą. Może mieć też charakter polekowy lub być wynikiem silnego stresu związanego z diagnostyką i leczeniem onkologicznym.
- przewlekłą – trwającą ponad 4 tygodnie. Jest to biegunka, która najczęściej ma charakter nieinfekcyjny. Może być wynikiem samej choroby nowotworowej (np. nowotwór trzustki, jelita grubego), uszkodzenia nabłonka jelitowego przez stosowaną chemioterapię lub radioterapię okolic jamy brzusznej i miednicy lub zmienionej anatomii przewodu pokarmowego w wyniku zabiegu chirurgicznego.
Ciężka biegunka prowadzi do utraty płynów i może zagrażać życiu, szczególnie osób niedożywionych lub z obniżoną odpornością.
Biegunka po chemioterapii
Pacjenci poddawani leczeniu chemioterapeutycznemu są narażeni na biegunki, ponieważ komórki nabłonka jelitowego są bardzo podatne na działanie cytostatyków. Do leków cytostatycznych wywołujących biegunkę należą przede wszystkim 5-fluorouracyl i irynotekan (80% chorych przyjmujących te leki doświadcza biegunki w trakcie leczenia). Poza tym inne leki mogące skutkować biegunką to: kapecytabina, cisplatyna, cyklofosfamid, doksorubicyna, daunorubicyna, docetaksel, paklitaksel, interferon, metotreksat, pertuzumab.
Biegunka będąca efektem chemioterapii najczęściej ma charakter łagodny lub umiarkowany. W przypadku ciężkiej biegunki należy niezwłocznie powiadomić o tym swojego lekarza.
Jeśli interesujesz się tematem chemioterapii, zapoznaj się z wcześniejszymi wpisami:
Stan zapalny w jamie ustnej po radioterapii i chemioterapii – wskazówki żywieniowe
Czego unikać w trakcie chemioterapii
Jak wesprzeć odrost włosów po chemioterapii
Biegunka po radioterapii
Dolegliwości będące efektem radioterapii jamy brzusznej i miednicy, zależą od całkowitej dawki promieniowania, liczby frakcji, obszaru napromieniania, wielkości guza oraz jednoczesnego stosowania chemioterapii. Biegunka jest efektem wczesnego odczynu popromiennego, występuje na ogół już po dawce ok. 10 Gy i pojawia się zazwyczaj w czasie 2-4 tygodni od rozpoczęcia radioterapii.
Napromienianie okolicy jamy brzusznej i miednicy zawsze wiąże się z ryzykiem wystąpienia żołądkowo-jelitowych działań niepożądanych. W badaniu prowadzonym z udziałem pacjentów poddawanych naświetlaniu okolic jamy brzusznej (nowotwór prostaty, jajnika, macicy, przewodu pokarmowego) aż 94% chorych miało zaburzenia jelitowe, 80% zmagało się z luźnymi stolcami, a 40% badanych wymagało wsparcia lekami przeciwbiegunkowymi.
Nie wszystkie skutki uboczne pojawiają się od razu po radioterapii. Popromienne zapalenie jelit może wystąpić nawet kilka lat po zakończeniu leczenia.
Biegunka po operacji
Zmiany nowotworowe zlokalizowane w przewodzie pokarmowym mogą dawać o sobie znać poprzez różnego rodzaju dolegliwości. Biegunka może być jednym z objawów nowotworu, np. nowotwory jelit czy trzustki, jak również skutkiem ubocznym anatomicznych zmian w przewodzie pokarmowym po usunięciu guza, np. po resekcji fragmentu jelita lub resekcji trzustki.
Z biegunkami o charakterze tłuszczowym zmagają się przede wszystkim pacjenci, którzy przeszli zabieg resekcji trzustki sposobem Whipple’a. Trzustka odpowiada m.in. za produkcję soku trzustkowego, w skład którego wchodzą enzymy odpowiedzialne za trawienie białek, tłuszczów i węglowodanów. Biegunki wynikają z niewydolności trzustki i najczęściej towarzyszy im spadek masy ciała oraz niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E i K. Pacjenci przyjmują wówczas enzymy trzustkowe, które pomagają w trawieniu. Jeśli dawka enzymów jest dobrze dobrana zazwyczaj nie jest konieczne zmniejszenie ilości tłuszczu w diecie. Zwłaszcza, że tłuszcz ma dużą wartość energetyczną, a dieta niskotłuszczowa może sprzyjać dodatkowej redukcji masy ciała u chorych i pogłębianiu się niedożywienia. Niedożywienie to poważny problem w onkologii – koniecznie przeczytaj więcej na ten temat we wpisie: Czy dieta w trakcie choroby nowotworowej jest istotna.
Inne przyczyny biegunki
Biegunka może być też konsekwencją innych współtowarzyszących chorób lub stosowanych leków. Nieprawidłowe wypróżnienia są charakterystyczne dla celiakii, nieswoistych chorób zapalnych jelit, cukrzycy czy nadczynności tarczycy. Jeśli chorujesz na jedną z tych chorób występowanie biegunek podczas leczenia onkologicznego będzie bardziej prawdopodobne.
Poza tym do biegunek przyczyniają się stosowane leki, takie jak: antybiotyki, metoklopramid (lek przeciw nudnościom i wymiotom), leki obniżające ciśnienie krwi, diuretyki (leki moczopędne), preparaty potasu i magnezu, kolchicyna (lek stosowany przy dnie moczanowej), teofilina (stosowana w chorobach płuc), digoksyna (stosowana w chorobach serca), leki przeczyszczające, metformina (lek na cukrzycę), inhibitory pompy protonowej (leki hamujące wydzielanie kwasu solnego w żołądku).
Wielu pacjentów wspiera się podczas leczenia onkologicznego przyjmowaniem witaminy C. Jeśli przyjmowanie witaminy C wykracza poza standardowe dawki, jednym z objawów jej przedawkowania jest również biegunka.
Kolejną możliwą przyczyną biegunek bądź po prostu ich nasilenia jest nieodpowiednie spożywanie żywności medycznej, czyli tzw. nutridrinków. Są to preparaty, które należy wypijać powoli, małymi łyczkami. Zbyt szybkie spożycie zazwyczaj kończy się biegunką. Jeśli biegunka występuje mimo prawidłowego spożycia, wybieraj nutridrinki o niższej osmolarności. Możesz też wkomponowywać nutridrinki w swoje posiłki, np. łącząc je z produktami o charakterze zapierającym, np. białym ryżem, bananem.
Nawadnianie przy biegunce
Najważniejszą kwestią w leczeniu biegunki jest zapobieganie odwodnieniu organizmu. Częste i luźne wypróżnienia powodują duże straty wody i elektrolitów, które należy uzupełniać. Ilość przyjmowanych płynów powinna być dostosowana do intensywności problemu, ale należy pamiętać, że w takiej sytuacji 2 litrów płynów to absolutne minimum. Można stosować:
- niegazowaną wodę mineralną, najlepiej wysokozmineralizowaną, np. Muszynianka,
- wodę z dodatkiem cukru (lub miodu/soku owocowego) i soli,
- soki warzywne (np. pomidorowy) i owocowe wymieszane z wodą w proporcji 1:1,
- słabą czarną herbata z dodatkiem niewielkiej ilości cukru i soli,
- napary ziołowe (np. z kory dębu, z owoców czarnej jagody),
- rozcieńczony wodą bulion warzywny lub zupa bez dodatku tłuszczu,
- rozcieńczone kisiele owocowe,
- elektrolity z apteki (w przypadku ciężkiej biegunki).
Dieta przy biegunce
Odpowiedni dobór produktów spożywczych i potraw pozwala na zahamowanie biegunki (skrócenie jej czasu, poprawę konsystencji stolca) oraz na złagodzenie towarzyszących dolegliwości (bóle brzucha, nudności, gazy).
W trakcie biegunki należy zrezygnować z:
- Produktów o charakterze rozwalniającym, np. kawa (szczególnie z mlekiem), suszone śliwki, kompot z suszu, gruszki, soki owocowe w dużych ilościach, szczególnie sok winogronowy, gruszkowy, jabłkowy, produktów słodzonych słodzikami, np. ksylitolem czy erytrolem.
- Produktów pełnoziarnistych: pieczywo razowe, grube kasze (np. pęczak, gryczana), pełnoziarniste makarony.
- Surowych owoców, warzyw i orzechów.
- Produktów wzdymających (np. czosnek, cebula, kapusta, grzyby, nasiona roślin strączkowych).
- Produktów o dużej zawartości tłuszczu (np. tłuste mięsa, wędliny, sery).
- Słodyczy i gum do żucia.
- Ostrych przypraw.
- Potraw smażonych.
- Alkoholu.
Dieta przy biegunce powinna opierać się na kilku ważnych zasadach:
- Spożywaj małe, ale częste posiłki, od 5-6 regularnych posiłków dziennie.
- Spożywaj ciepłe, ale nie gorące potrawy.
- Posiłki powinny być przyrządzane w sposób lekkostrawny, co oznacza stosowanie technik kulinarnych, takich jak gotowanie w wodzie, na parze, duszenie, pieczenie bez tłuszczu w rękawie lub w naczyniu żaroodpornym. Tłuszcz dodawaj do posiłków “na zimno”, już do gotowej potrawy na talerzu.
- Ogranicz produkty bogate w błonnik, które pobudzają perystaltykę jelit. Produkty zbożowe pełnoziarniste (np. chleb razowy, grube kasze, makaron pełnoziarnisty) zamień na produkty z mąki oczyszczonej (np. pszenny chleb, biały ryż, makaron, drobne kasze, np. manna). Surowe warzywa i owoce zamień na gotowane lub pieczone. Szczególnie polecanymi warzywami będą: marchew, dynia, buraki, cukinia, kabaczki, pomidor bez skórki i pestek, pietruszka, ziemniaki – obrane ze skórki, gotowane, rozdrobnione lub przetarte.
- Natomiast jeśli chodzi o owoce sięgaj po obrane i ugotowane: truskawki, jagody, borówki, morele, brzoskwinie, pieczone jabłka, banany, cytrusy.
- Wprowadź do swojej diety produkty zapierające takie jak: pieczone jabłko, biały rozgotowany ryż, zielone banany, pszenne pieczywo, sucharki, biszkopty. Wymienione produkty są podstawową diety stosowanej w uporczywych biegunkach , tzw. diety BRAT, która swoją nazwę przyjęła od pierwszych liter rekomendowanych produktów:
B – banany – koniecznie zielone. Im bardziej dojrzały banan, tym zawiera więcej cukrów prostych, które przyspieszają perystaltykę jelit.
R – ryż – biały i rozgotowany.
A – z ang. apples, czyli jabłka – w formie pieczonej lub gotowanej, bez gniazd nasiennych, pestek i skórki.
T – z ang. tost, czyli pszenne pieczywo, sucharki, biszkopty.
- Inne produkty zapierające to: gotowana marchew, napar z czarnych jagód, napar z hibiskusa, produkty z dodatkiem mąki ziemniaczanej (kisiele), z dodatkiem żelatyny (galaretki), czarna herbata, puree ziemniaczane, jajko ugotowane na twardo, kasza kukurydziana, manna i ryżowa gotowane na wodzie, chrupki kukurydziane, kakao, gorzka czekolada.
- W przypadku biegunek istnieje ryzyko nadmiernej utraty potasu, dlatego należy zwiększyć spożycie produktów będących jego źródłem, np. marchew, ziemniaki, buraki, banany, awokado, mięso z indyka, przecier z pomidorów, brzoskwini lub moreli, cukinia.
Czy można spożywać produkty mleczne przy biegunce
Spożywanie nabiału może przyczyniać się do wystąpienia biegunek u pacjentów onkologicznych, ale jest to kwestia indywidualna. Ma to miejsce przede wszystkim u pacjentów poddawanych radioterapii okolic jamy brzusznej i miednicy. W wyniku napromieniania oprócz niekorzystnych zmian w mikrobiocie jelitowej, dochodzi do uszkodzenia kosmków jelitowych, co wywołuje niedobór enzymu (laktazy) do trawienia laktozy znajdującej się w produktach mlecznych. Dlatego w okresie radioterapii zaleca się stosowanie diety bezlaktozowej. Szczególnie dolegliwości w postaci biegunki i gazów wywołuje mleko (należy wówczas zastąpić mlekiem bez laktozy lub roślinnym, np. owsianym, migdałowym). Natomiast inne produkty mleczne, np. masło, jogurt, kefir, ser żółty są zazwyczaj lepiej tolerowane.
Nietolerancja laktozy może być też efektem ubocznym chemioterapii. Nie zaleca się jednak, aby produkty mleczne wykluczać profilaktycznie. Dopiero jeśli pojawią się objawy w postaci biegunek i wzdęć, wyklucz na kilka dni produkty mleczne z diety i obserwuj czy widzisz poprawę. Jeśli tak, zrezygnuj ze zwykłego mleka na rzecz tego bez laktozy, ale spróbuj wprowadzać do diety produkty mleczne fermentowane (np. jogurt, kefir) – jeśli jest dobra tolerancja, pozostaw je w diecie.
Wsparcie przy biegunce poza dietą
Ponieważ biegunka wiąże się z dyskomfortem i większymi restrykcjami dietetycznymi, w trakcie jej występowania istnieje zwiększone ryzyko utraty masy ciała i niedożywienia. Warto w tym czasie wesprzeć się specjalnymi preparatami medycznymi, potocznie nazywanymi nutridrinkami, które w małej objętości dostarczają dużo energii i składników odżywczych. Poproś w aptece preparat o niższej osmolarności i spożywaj go powoli, małymi łyczkami. Jedną buteleczkę należy wypijać co najmniej 30-40 minut, możesz nawet wydłużyć ten czas. Nutridrinki spożywane w nieodpowiedni sposób będą potęgowały biegunkę.
Więcej informacji na temat nutridrinków znajdziesz we wpisie: Wszystko na temat nutridrinków w onkologii.
Nasilenie objawów takich jak biegunki i wzdęcia może zmniejszać stosowanie probiotyków i maślanu sodu. Nie wystarczy jednak zakup dowolnego probiotyku z apteki, należy dobrać odpowiedni szczep. Sięgnij po szczep drożdży Saccharomyces boulardii CNCM I-745 (Enterol), Lactobacillus plantarum 299v (Sanprobi IBS) lub probiotyki wieloszczepowe (np. Vivomixx, Sanprobi). Jeśli wcześniej nie stosowałeś/aś regularnie probiotyków, najlepiej zacząć od preparartu jednoszczepowego. Najlepiej dobór zarówno probiotyku jak i maślanu sodu skonsultować się z dietetykiem lub lekarzem.
W przypadku biegunek możesz się także wesprzeć lekami przeciwbiegunkowymi, które należy stosować według wskazań lekarza.
Zapisz się na mój bezpłatny newsletter, by otrzymywać porady dietetyczne, nowinki naukowe, wsparcie i motywację.
Każdy, kto zapisze się na newsletter, otrzyma darmowy ebook: „Jak wzmocnić organizm w trakcie choroby nowotworowej”.
Na ponad 20 stronach ebooka znajdziesz informacje na temat roli diety w trakcie choroby nowotworowej oraz zasad odżywiania, z uwzględnieniem wielu praktycznych wskazówek. Zachęcam do lektury!
O mnie
Joanna Dąbkiewicz-Jankowska. Jestem dietetykiem klinicznym i specjalizuję się w dietetyce onkologicznej.
Pomagam osobom z chorobą onkologiczną, edukuję w prosty i przystępny sposób, abyś czuł się pewnie i bezpiecznie, dokonując codziennych wyborów żywieniowych. Poprowadzę Cię krok po kroku przez każdy etap choroby i leczenia.
