Anemia u chorych na nowotwór

Niedokrwistość, czyli anemia to jedno z bardzo częstych schorzeń towarzyszących pacjentom onkologicznym. Jej obecność wiąże się z większym ryzykiem powikłań okołooperacyjnych, obniża skuteczność leczenia onkologicznego i wpływa na pogorszenie jakości życia. Poradzenie sobie z problemem niedokrwistości wymaga zazwyczaj wielokierunkowych działań, a jednym z nich jest stosowanie odpowiedniej diety.

Rozpoznanie anemii

Niedokrwistość jest stanem, w którym dochodzi do spadku stężenia hemoglobiny, liczby czerwonych krwinek i obniżenia hematokrytu (liczba czerwonych krwinek w stosunku do pozostałych składników krwi) poniżej wartości referencyjnych.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niedokrwistość można rozpoznać, gdy stężenie hemoglobiny wynosi <13 g/dl u mężczyzn i <12 g/dl u kobiet. Anemia może mieć charakter:

łagodny – gdy hemoglobina jest w granicach 10-12 g/dl u kobiet i 10-13,5 g/dl u mężczyzn,
umiarkowany – gdy hemoglobina jest w granicach 8,0-9,9 g/dl niezależnie od płci,
ciężki – gdy hemoglobina jest w granicach 6,5-7,9 g/dl niezależnie od płci,
zagrażający życiu – gdy hemoglobina jest w poniżej 6,5 g/dl niezależnie od płci.

Przyczyny anemii

Niedokrwistość u pacjentów onkologicznych może rozwinąć się już w związku ze stanem zapalnym toczącym się w organizmie. A dodatkowo nasila się pod wpływem leczenia onkologicznego. Ryzyko znaczącego pogłębienia anemii wzrasta wraz z natężeniem dolegliwości z układu pokarmowego będących efektem leczenia, takich jak trudności w połykaniu (dysfagia), stany zapalne w jamie ustnej, biegunki, nudności i wymioty. Zmusza to pacjentów do zmiany ilości i rodzaju przyjmowanych pokarmów, co wiąże się zazwyczaj z niedostateczną podażą żelaza.

W polskim badaniu The Polish Cancer Anemia Survey (POLCAS) wykazano, że niedokrwistość występuje u 31% chorych będących przed rozpoczęciem leczenia onkologicznego, a odsetek ten ulega zwiększeniu do 54% wśród tych, którzy zakończyli leczenie.

Niezależnie od choroby nowotworowej, anemia może również rozwijać się w innych schorzeniach przewlekłych, którym towarzyszy stan zapalny. Do rozwoju niedokrwistości w mechanizmie zapalnym może prowadzić: przewlekła choroba nerek, zastoinowa niewydolność serca, przewlekłe choroby płuc, otyłość, cukrzyca, choroby tarczycy oraz choroby gastroenterologiczne, jak choroba wrzodowa, choroby zapalne jelit czy choroby wątroby. Współobecność jednego lub więcej z wymienionych schorzeń, może pogłębiać problem anemii.

Najczęściej występującym rodzajem anemii jest anemia z niedoboru żelaza, która może wynikać z niedostatecznej podaży tego pierwiastka z dietą, z utraty krwi (utajone krwawienia), niewystarczającym wchłanianiem żelaza z pożywienia lub zwiększonym jego wykorzystaniem.

Żelazo jest jednym z najważniejszych minerałów, związanym głównie z procesami oddychania tkankowego. Wpływa również na prawidłową pracę układu odpornościowego i nerwowego oraz na metabolizm cholesterolu, a także sprzyja detoksykacji szkodliwych substancji w wątrobie.

W organizmie żelazo występuje w hemoglobinie (barwnik krwi), mioglobinie (barwnik mięśni), enzymach tkankowych oraz w formie zapasowej (ferrytynie).

Dzienne zapotrzebowanie na żelazo kształtuje się następująco:

dla kobiet od 13 do 18 roku życia – 15 mg,
dla kobiet do 50 roku życia – 18 mg,
dla kobiet powyżej 50 roku życia – 10 mg,
w ciąży – 27 mg,
dla mężczyzn – 10 mg.

Niedokrwistość może być również spowodowana deficytem witaminy B12 czy kwasu foliowego (tzw. niedokrwistość megaloblastyczna). Może to wynikać ze zbyt niskiej podaży tych składników z dietą lub zaburzonym wchłanianiem. Wśród pacjentów onkologicznych na niedobory witaminy B12 są szczególnie narażeni pacjenci z białaczką i hiperleukocytozą, z nowotworem żołądka, którzy zostali poddani częściowej lub całkowitej resekcji żołądka oraz pacjenci przyjmujący takie leki jak: hydroksykarbamid, cytarabina, metotreksat, 5-fluorouracyl, tioguanina, azatiopryna i 6-merkaptopuryna, inhibitory pompy protonowej (IPP), metformina.

Zaleca się dzienne spożywanie 2,5 µg witaminy B12 i 400 µg kwasu foliowego przez osoby dorosłe.

Objawy niedokrwistości

Anemia manifestuje się objawami, które znacząco obniżają jakość życia. Należą do nich:

osłabienie i szybka męczliwość
trudności z koncentracją
depresja
bóle i zawroty głowy (mroczki przed oczami)
duszność i tachykardia
bladość skóry i błon śluzowych
pękanie kącików ust
senność
podatność na infekcje
łamliwe paznokcie i wypadanie włosów
sucha skóra
częste uczucie zimna

Diagnostyka niedokrwistości

Ustalenie przyczyny niedokrwistości jest bardzo istotne przed podjęciem decyzji o sposobie jej leczenia. Diagnostyka niedokrwistości w przebiegu choroby nowotworowej powinna przede wszystkim opierać się o ocenę typowych parametrów morfologii krwi obwodowej:

stężenia hemoglobiny,
stężenie hematokrytu,
wysycenia erytrocytów hemoglobiną oraz
ilości retikulocytów.

Ponadto diagnostykę należy pogłębić o ocenę stężenia żelaza, witaminy B12 oraz kwasu foliowego.

Bardzo ważnym parametrem niedoboru żelaza jest obniżone stężenie ferrytyny, czyli białka magazynującego żelazo w organizmie. Parametr ten może dawać jednak fałszywe informacje, ponieważ należy do grupy białek ostrej fazy zapalnej. Oznacza to, że poziom ferrytyny w stanach zapalnych (a takim jest oczywiście choroba nowotworowa) ulega podwyższeniu.

Należy również zbadać zdolność wiązania żelaza (TIBC), wysycenie transferryny i parametry oceniające wydolność nerek.

W przypadku kiedy następuje szybkie pogłębianie się anemii, wskazana jest diagnostyka pod kątem utajonych krwawień – utajona krew w kale, gastroskopia i kolonoskopia oraz endoskopia górnych dróg oddechowych.

W sytuacji gdy nie udaje się zdiagnozować przyczyny niedokrwistości u chorego na nowotwór, to klasyfikuje się ją jako niedokrwistość indukowaną nowotworem.

Leczenie niedokrwistości

Podstawowym leczeniem anemii u pacjentów onkologicznych jest wyrównanie niedoborów żelaza, witaminy B12 czy kwasu foliowego za pomocą doustnych preparatów farmakologicznych. Jeśli nie przynosi to efektów stosuje się podanie leków stymulujących proces namnażania i różnicowania erytrocytów lub przetaczanie koncentratów krwinek czerwonych.

Dobrze zbilansowana dieta jest bardzo ważnym elementem wspomagającym leczenie niedokrwistości, ponieważ zapobiega pogłębianiu się niedoborów, wspiera działanie układu odpornościowego i wpływa na lepszą jakość życia.

Dieta przeciw anemii

Dieta wspierająca przeciwdziałanie anemii to nie tylko bogactwo żelaza, witaminy B12 i kwasu foliowego, ale również zasobność w białko i składniki przeciwzapalne. Ponieważ niedokrwistość nasila się pod wpływem stanu zapalnego dążenie do jego zmniejszenia za pomocą diety może przynieść również poprawę w przyswajalności żelaza.

Najlepiej przebadanym modelem diety o charakterze przeciwzapalnym jest dieta śródziemnomorska, bogata w dobrej jakości białko (chude mięso, ryby, jaja, nabiał, nasiona roślin strączkowych), warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste i zdrowe tłuszcze (oliwa z oliwek, orzechy, pestki i nasiona). Wspiera zdrową mikroflorę jelit, ma działanie przeciwzapalne i antyoksydacyjne.

O niesamowicie ważnej roli białka w diecie chorych na nowotwór przeczytasz we wpisie: Dlaczego białko jest istotne w chorobie nowotworowej

Dieta powinna oczywiście zostać indywidualnie dopasowana do aktualnych potrzeb i możliwości chorego na nowotwór. Przykładowo przy różnych dolegliwościach związanych z leczeniem onkologicznym może być konieczność ograniczenia ilości błonnika w diecie czy eliminacji niektórych pojedynczych produktów.

Jeśli doskwierają Ci dolegliwości związane z leczeniem onkologicznym, koniecznie zapoznaj się w wcześniejszymi wpisami:

Biegunka podczas choroby nowotworowej

Nudności i wymioty w trakcie leczenia onkologicznego

Stan zapalny w jamie ustnej po radioterapii i chemioterapii – wskazówki żywieniowe

A teraz przejdźmy do żelaza, witaminy B12 i kwas foliowego. Sprawdźmy jakie produkty i zabiegi stosować, aby zwiększyć ilość tych składników w codziennym menu.

Żelazo

Źródłami żelaza jest żywność pochodzenia zwierzęcego zawierająca łatwiej przyswajalne żelazo hemowe oraz żywność pochodzenia roślinnego zawierająca trudno przyswajalne żelazo niehemowe. Jego przyswajalność to tylko max. 5%, podczas gdy żelazo hemowe jest przyswajalne w 20%.

Źródłami żelaza hemowego są: wołowina, wątróbka i inne podroby, wieprzowina, żółtka jaj czy kaszanka.

Źródłami żelaza niehemowego są nasiona roślin strączkowych, nasiona, pestki i orzechy, pełnoziarniste pieczywo czy otręby.

Aby zwiększyć przyswajalność żelaza niehemowego należy łączyć produkty będące jego źródłem z produktami bogatymi w witaminę C np. natka pietruszki, papryka czerwona i zielona, kalafior, brokuły, kapusta, kalarepa, porzeczki czarne i czerwone, truskawki, pomarańcza, cytryna, kiwi oraz kiszonkami (np. ogórek kiszony, kapusta kiszona).

Natomiast na obniżenie przyswajalności żelaza niehemowego wpływają, m.in.: fityniany obecne w otrębach czy nasionach roślin strączkowych, polifenole zawarte w kawie i herbacie a także duże ilości wapnia (np. z nabiału) i błonnika pokarmowego (z dużych ilości warzyw i pełnoziarnistych produktów zbożowych).

Stosuj te zasady, aby zwiększyć przyswajalność żelaza:

Każdego dnia spożywaj produkty bogate w żelazo, szczególnie hemowe.
Ogranicz wypijanie kawy, herbaty, mięty i rumianku bezpośrednio do posiłków, należy zachować odstęp 1-2 godziny od posiłku. Sięgaj po słabe, a nie mocne napary.
Dokładnie płucz i wcześniej namaczaj przez noc nasiona roślin strączkowych (np. soczewica, ciecierzyca), orzechy, pestki i nasiona (np. słonecznik, dynia) – w ten sposób zmniejszysz zawartość fitynianów, które hamują wchłanianie żelaza. Powyższe produkty dokładnie płuczemy, zalewamy świeżą wodą, zostawiamy na na noc, po czym odlewamy, płuczemy ponownie w świeżej wodzie i dopiero gotujemy (nasiona roślin strączkowych) lub spożywamy (orzechy i pestki nasion).
Dodawaj sok z rokitnika, pigwowca, cytryny lub aceroli (źródło witaminy C) do wypijanej wody w ciągu dnia wody oraz zadbaj o obecność warzyw lub owoców będących źródłem witaminy C do głównych posiłków.
Unikaj łączenia produktów bogatych w żelazo z produktami bogatymi w wapń (mleko i jego przetwory) i błonnik pokarmowy (m.in. pełnoziarniste pieczywo, grube kasze, otręby), które hamują wchłanianie żelaza z posiłku.
Wyeliminuj żywność wysokoprzetworzoną, np. wędliny, słodycze, słodkie napoje.
Unikaj alkoholu.
Nie przyjmuj suplementów z magnezem lub cynkiem przy posiłku bogatym w żelazo, ponieważ również zmniejszają jego wchłanialność.
Jeśli lekarz zalecił Ci przyjmowanie żelaza, pamiętaj aby robić to rano, około 1 godzinę przed pierwszym posiłkiem. Przyjmowanie żelaza z posiłkiem zmniejsza jego wchłanialność.

Co jeszcze może pomóc zwiększyć poziom żelaza:

Zakwas z buraków – jego regularne picie (0,5-1 szklanki dziennie) wspiera procesy krwiotwórcze. Poza tym wspiera prawidłową mikroflorę jelit, która jest niezbędna do wchłaniania żelaza.
Maślan sodu i probiotyki – niektóre szczepy probiotyczne wykazują zdolność do poprawy wchłaniania żelaza, np. Lactobacillus plantarum 299v. UWAGA! Maślan sodu i probiotyki wprowadzaj tylko po konsultacji z lekarzem i dietetykiem.
Czerwone daktyle.
Sok z pokrzywy.
Pyłek pszczeli.

Witamina B12

Witamina B12 to przede wszystkim produkty pochodzenia zwierzęcego. Aby pokryć zapotrzebowanie na witaminę B12 należy regularnie sięgać przede wszystkim po następujące produkty:

mięsa (m.in wołowina, wieprzowina, drób)
podroby
ryby (m.in. tuńczyk, sardynki, łosoś)
owoce morza (m.in. ostrygi, homary, skorupiaki)
sery żółte
jajka
mleko
jogurty

Kwas foliowy

Najlepsze źródła folianów pochodzące z pożywienia to świeże warzywa, spożywane na surowo. Aby zadbać o odpowiedni poziom kwasu foliowego sięgaj po:

drożdże
szpinak
sałata
biała fasola
korzeń i liście pietruszki
żółtko jaja kurzego
groch
brukselka
brokuły
jarmuż
awokado
szparagi

Jak kontrolować ilość składników w diecie

Jeśli zastanawiasz się jak sprawdzić czy spożywasz odpowiednią ilość żelaza czy innych składników z dietą, zacznij prowadzić szczegółowy dzienniczek żywieniowy.

Pobierz za darmo wzór dzienniczka żywieniowego wraz ze wskazówkami jak wypełniać.

Po sporządzeniu zapisków z co najmniej 5 zwyczajowych dni, wyślij je do mnie, abym zweryfikowała czy dieta jest dobrze zbilansowana, a w razie potrzeby wskazała jakie zmiany w diecie wprowadzić. Chętnie pomogę i przygotuję dla Ciebie raport ze wskazówkami i zaleceniami.

Podsumowanie

Anemia bardzo często współtowarzyszy chorobie nowotworowej i wymaga odpowiedniego leczenia. Chorzy poddawani leczeniu onkologicznemu są dużo bardziej narażeni na jej wystąpienie.

Przed wdrożeniem leczenia anemii związanej z chorobą nowotworową zawsze niezbędna jest jest pogłębiona diagnostyka, która pozwala na zaplanowanie odpowiedniego sposobu leczenia.

Dieta przy niedokrwistości u chorych na nowotwory ma ogromne znaczenie wspomagające proces leczenia. Najważniejszym aspektem jest stosowanie dobrze zbilansowanej i urozmaiconej diety, bogatej w białko, substancje przeciwzapalne oraz żelazo, witaminę B12 i kwas foliowy.

Odpowiednia dieta chroni przed pogłębianiem się problemu anemii i pozwala na: zmniejszenie występowania powikłań, poprawę wyników leczenia onkologicznego oraz jakości życia.

Zapisz się na mój bezpłatny newsletter, by otrzymywać porady dietetyczne, nowinki naukowe, wsparcie i motywację.

Każdy, kto zapisze się na newsletter, otrzyma darmowy ebook: „Jak wzmocnić organizm w trakcie choroby nowotworowej”.

Na ponad 20 stronach ebooka znajdziesz informacje na temat roli diety w trakcie choroby nowotworowej oraz zasad odżywiania, z uwzględnieniem wielu praktycznych wskazówek. Zachęcam do lektury!

Pobierz darmowy ebook

O mnie

Joanna Dąbkiewicz-Jankowska. Jestem dietetykiem klinicznym i specjalizuję się w dietetyce onkologicznej.

Pomagam osobom z chorobą onkologiczną, edukuję w prosty i przystępny sposób, abyś czuł się pewnie i bezpiecznie, dokonując codziennych wyborów żywieniowych. Poprowadzę Cię krok po kroku przez każdy etap choroby i leczenia.

Dowiedz się więcej

Bibliografia:

Krawczyk P, Niemczyk K, Bruzgielewicz A. Niedokrwistość u chorych z nowotworami głowy i szyi – aktualne wytyczne oraz przegląd literatury. Polski Przegląd Otorynolaryngologiczny. 2021; 10(4).
Baspar GL, Sharma P, Das R. Anemia in malignancies: Pathogenetic and diagnostic considerations. Hematology. 2015, 20: 18-25.
Natalucci V, Virgili E, Calcagnoli F, Valli G, Agostini G, Zeppa SD et al. Cancer Related Anemia: An Integrated Multitarget Approach and Lifestyle Interventions. Nutrients. 2021; 13(2): 482.
Radziwon P, Krzakowski M, Kalinka E, Zaucha R, Wysocki P, Kowalski D et al. Niedokrwistość u chorych na nowotwory— zalecenia grupy ekspertów. Aktualizacja na 2020 rok. 2020; 6(5).
Żelazo – znaczenie, źródła, przykłady realizacji z diety. NCEŻ.
Jarosz M. et al. Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Warszawa. 2020.